بيماري اژدهاي زرد يا ميوه سبز مركبات از مهمترين بيماري‌هاي مركبات در دنياست. اين بيماري باعث زردي و ضعف درختان، ريزش ميوه ها، كوچك، بدشكل و بدمزه شدن آنها گشته و خسارت عمده‌اي را به توليد ميوه مركبات وارد مي‌سازد. در صورت تغذيه ميوه‌هاي الوده هيچ گونه خطري انسان و دام را تهديد نمي‌كند
سابقه اين بيماري در دنيا چگونه است؟
براي اولين بار اين بيماري توسط كشاورزان جنوب چين در اواخر قرن نوزدهم به عنوان يك بيماري ناشناخته معروف به بيماري «شاخه زرد» مشاهده شد. با توجه به قدمت ۴هزار ساله كاشت مركبات در چين به نظر مي‌رسد اين بيماري نيز از روزگاران باستان در اين كشور با مركبات همراه بوده است.
علائم اين بيماري در هند نيز براي اولين بار در قرن ۱۸ در استان‌هاي مركزي آن كشور مشاهده شد.
قدمت اين بيماري در فيليپين، اندونزي، تايلند و برخي ديگر از كشورهاي آسيايي نيز به دهه‌هاي اوليه قرن بيستم برمي گردد.
اين بيماري در آفريقاي جنوبي كه مركبات براي اولين بار در سده هفدهم ميلادي وارد آن كشور شده است در سال ۱۹۲۸ ديده شد. اخيرا در ماه مارس ۲۰۰۴ علائم اين بيماري براي اولين بار در قاره آمريكا(برزيل، سائوپولو) بر روي درخت پرتقال مشاهده گرديد. متعاقب آن در اوت سال ۲۰۰۵ (هفت سال بعد از مشاهده ناقلش در آن منطقه) از روي مركبات در فلوريدا گزارش شد..
مهمترين علائم اين بيماري كدام است؟
علائم اين بيماري معمولا با ظهور شاخه ها و يا جست هاي زرد شروع مي‌شود. معمولا شاخه زرد در داخل درختي كه بقيه شاخه‌هاي ان سبز معمولي است ظاهر مي‌شود. اگر آلودگي بلافاصله پس از كاشت نهال رخ دهد زردي به تمام تاج درخت سرايت كرده و گسترش مي‌يابد. اگر آلودگي در مراحل آخري رشد رخ دهد علائم به اندام آلوده شده منحصر و محدود خواهد شد. ريزش سنگين ميوه و برگ، كاهش كمي و كيفي ميوه، رويش خارج از فصل شاخه و گل، كوتولگي درختان با شاخ و برگ‌هاي تنك و سرشاخه‌هاي خشكيده و نهايتا خشك شدن درخت از علائم اين بيماري است. علائم بر روي برگها عبارت است از ظهور برگ‌هاي كوچك و راست و زرد شدگي پراكنده و ابلقي برگها، شبيه علائم مربوط به كمبود روي، آهن، منگنز، كلسيم، سولفور يا بور.
ميوه‌هاي كوچك، نامتقارن،غرشده و يا داراي برآمدگي‌هاي نامنظم با محور خميده و بذور چروكيده و عقيم. مزه شور و تلخ ميوه هاي الوده از شاخصه‌هاي اين بيماري مي باشد. سطح بخش‌هايي از ميوه‌هاي آلوده و نزديك گلگاه، به خصوص ناحيه اي كه در مقابل نور قرار ندارد هر چقدر هم بر روي درخت باقي بماند تغيير رنگ نداده و سبز باقي مي ماند. نام greening يا ميوه سبز مركبات به همين دليل به اين بيماري داده شده است.
اين بيماري در چه نقاطي از دنيا وجود دارد؟
بيماري ميوه سبز مركبات در حال حاضر در بيش از ۴۰ كشور دنيا از جمله كشورهاي آسيايي(هند، نپال، پاكستانف بوتان، بنگلادش، سريلانكا، اندونزي، ميانمار، مالزي، كامبوج، بنگلادش، ويتنام، جنوب ژاپن، چين، فيليپين، تيمور، عربستان سعودي و يمن) آفريقايي (بروندي، كامرون، اتيپويف كنيا، ماداگاسكار، روآندا، سومالي، آفريقاي جنوبي، تانزانيا و موزامبيك) و آمريكايي (برزيل و كاليفرنيا) گزارش شده است.
عوامل اين بيماري از چه گروهي است؟
عامل اين بيماري سالها نامعلوم بوده و در ابتدا به مواردي همچون خاك نامناسب كمبود مواد غذايي، الودگي به قارچها و امثال آن منتسب مي شد. در سال ۱۹۶۷ مشخص شد كه اين بيماري از طريق پيوند و نيز حشره پسيل از درخت آلوده به درختان سالم منتقل مي‌شود. اين نتايج باعث شد كه در ابتدا عامل بيماري «ويروسي» تلقي شود. ولي در سال ۱۹۷۰ مشاهده اندام‌هاي شبه مايكوپلاسمايي در داخل آوندهاي ابكش گياهان آلوده باعث شد محققين عامل اين بيماري را مايكوپلاسمايي بدانند. ولي پس از مشاهده اندام‌هاي سلولي با ديواره سلولي ضخيم (سه برابر ضخامت ديواره سلول هاي شبه مايكوپلاسمايي) و آزمايش‌هاي تكميلي ديگر، باكتريايي بودن عامل اين بيماري به اثبات رسيد. ولي تمام تلاشها براي جداسازي و كشت عامل بيماري بر روي محيط‌هاي كشت مصنوعي و اثبات اصل كخ با شكست مواجه شد. در سال ۱۹۹۴ نام liberobacter براي جنس اين باكتري پيشنهاد شد و از سال ۲۰۰۰ نام اين جنس به candidatus liberibacter تغيير يافت
ايا عامل اين بيماري در همه نقاط دنيا يكي است؟
بر اساس پراكنش جغرافيايي، نوع ناقل، حساسيت به درجه حرارت و ويژگي‌هاي مولكولي تاكنون سه گونه براي اين جنس شناسايي شده است :
candidatus liberibaceter asiaticus كه عمدتا در مناطق اسيايي و اخيرا آمريكاي شمالي ديده مي شود
candidatus liberibaceter africanus كه در كشورهاي آفريقايي، به خصوص حاشيه شرقي و جنوب آفريقا پراكنده است
candidatus liberibaceter americanus كه از كشور برزيل در آمريكا گزارش شده است. به طور كل، بيماري‌زايي در فرم آسيايي بسيار شديدتر از فرم آفريقايي مي باشد. تحمل فرم آفريقايي به درجه حرارت‌هاي بالا (دماي بالاتر از ۲۶ درجه سانتيگراد) كم بوده و شديدترين علائم را در هواي نسبتا خنك ايجاد مي‌كند. در صورتي كه فرم آسيايي درجه حرارت هاي بالا را نيز تحمل مي‌كند.
آيا اين بيماري در ايران وجود دارد؟
اخيرا فرم اسيايي عامل اين بيماري candidatus liberibaceter asiaticus در نمونه هاي پرتقال و پسيل آسيايي جمع آوري شده از استان‌هاي هرمزگان و سيستان و بلوچستان با استفاده از ازمون RCRبه اثبات رسيده است.
آيا همه ارقام مركبات به اين بيماري آلوده مي‌شوند؟
اغلب ارقام گونه ها، هيبريدها و برخي گونه‌هاي نزديك مركبات به اين بيماري حساس اند. پرتقال و نارنگي بسيار حساس، گريپ فروت و نارنج از نظر حساسيت متوسط و نارنج سه برگي و ليموترش متحمل مي باشند. در تيره روتاسه علاوه بر مركبات برخي ديگر از گونه هاي اين تيره و حتي ساير تيره ها مانند پروانش و گونه‌اي از توتون نيز ميزبان عامل اين بيماري هستند.
اين بيماري چگونه منتشر مي‌شود؟
سالهاست انتقال اين بيماري از طريق پيوند ثابت شده است. ولي مهمترين راه انتقال اين بيماري انتقال توسط پسيل مي‌باشد كه در بين سال‌هاي ۱۹۶۵ الي ۱۹۶۷ در آفريقا و اسيا اثبات شد. اگرچه ناقلين اين سه گونه باكتري، از حشرات مكنده و از پسيلها مي باشند ولي باكتري ca.l.asiaticus و ca.l. americanus توسط يك گونه پسيل آسيايي به نام diaphorina citri و باكتري ca.l. africanus توسط يك گونه پسيل آفريقايي به نام trioza erytreae منتقل مي‌شوند.
آيا ناقل اين بيماري در ايران وجود دارد؟
حدود ۱۲ سال قبل معدودي حشره پسيل مركبات در منطقه چابهار از استان سيستان و بلوچستان مشاهده گرديد. متعاقب آن آلودگي بسيار شديد درختان مركبات به پسيل گزارش شد. در حال حاضر اين حشره در استان‌هاي سيستان و بلوچستان و هرمزگان انتشار دارد. باتوجه به اينكه اين بيماري و ناقل آن قبلا در همسايگي ايران (پاكستان) وجود داشته است. احتمال ورود اين ناقل به همراه عامل بيماري از اين كشور دور از انتظار نيست.
آيا براي اين بيماري راه هاي معالجه و درماني وجود دارد؟
برخي از اقدامات كنترلي و معالجه‌اي كه از گذشته‌هاي دور براي مبارزه با اين بيماري به كار گرفته شده است عبارتند از: حرارت درماني: استفاده از بخار آب اشباع در دماي ۴۸ تا ۵۸ درجه سانتيگراد براي مدت ۲ ساعت براي سالم سازي قلمه‌هاي آلوده تيمار نهال‌هاي آلوده در دماي ۳۸ تا ۴۰ درجه سانتيگراد به مدت ۳ تا ۴ هفته براي از بين بردن عامل بيماري و تيمار قلمه هاي آلوده با آب گرم در دماي ۵۱ درجه سانتيگراد به مدت ۱ ساعت و يا ۴۹ درجه سانتيگراد به مدت ۲ ساعت و يا ۴۷ درجه به مدت ۳ ساعت از جمله اقداماتي است كه در گذشته با هدف معالجه صورت گرفته است.
به طور خلاصه حرارت درماني براي سالم سازي برخي از درختان آلوده‌اي كه براي باغباني و تكثير و يا اصلاح مركبات حائز اهميت بوده و مورد نياز مي باشند در تلفيق با ساير روشها مي تواند مؤثر واقع شود.
ب- شيمي درماني: پاشيدن سوسپانسيون آنتي بيوتيك تتراسيكلين هيدرو كلرايد بر روي شاخه‌هاي آلوده و يا فرو بردن قلمه هاي آلوده در اين سوسپانسيون و يا تزريبق انواع مختلف تتراسكلين به خصوص هيدرو كلرايد بوده ودر آب نيز از حلاليت بيشتري برخوردار مي باشد به داخل پوست تنه درختان آلوده مي تواند در كاهش علائم بيماري بر روي درختان تيمار شده مؤثر واقع شود اين روش در گذشته توسط برخي از كشورها از جمله آفريقاي جنوبي، اندونزي، تايوان به كار گرفته مي شد ولي به دليل عدم تأثير كافي دلايل اكولوژيكي و نيز الزام باغداران به تكرار همه ساله تزريق آنتي بيوتيك به سرعت كنار گذاشته شد.
آيا به محض آلودگي درخت مي توان علائم بيماري را مشاهده كرد؟
فاصله بين آلودگي درخت و بروز علائم در اين بيماري به موقعيت درخت از ۶ تا ۱۲ ماه و حتي بيشتر متغير است.
تحقيقات نشان داده است كه در صورت حضور فعال ناقل در يك باغ اگر ۱۰ درصد از درختان آن باغ آلودگي را با علائم مشخص نشان دهند آلودگي واقعي حدود ۲۰ درصد كل درختان تخمين زده مي شود. براي ۲۰، ۳۰ و ۵۰ درصد آلودگي درختان با علائم آلودگي واقعي به ترتيب حدود ۳۶، ۵۰ و ۷۰ درصد تخمين زده شده است. لذا در صورتي كه ۳۰ درصد درختان يك باغ علائم آلودگي را نشان دهند بيش از نصف درختان آن باغ آلوده است.
متأسفانه با توجه به وجود دوره كمون طولاني در سيكل زندگي اين بيماري و عدم امكان رديابي بيماري در درختاني كه تازه آلوده شده اند و هنوز علائم از خود بروز نداده اند امكان تعيين كليه درختان آلوده در يك باغ و يا يك منطقه به منظور حذف كامل آنها و پاكسازي باغ وجود ندارد.
چگونه مي توان اين بيماري را مهار كرد؟
تنها راه براي كاشت و داشت مركبات با توليد بالا در كشورها و يا مناطقي كه بيماري وجود دارد مديريت بيماري با استفاده از استراتژي‌هاي مديريت تلفيقي مي باشد. به طور خلاصه استراتژي مديريت تلفيقي با اعمال موارد زير پيشنهاد مي شود:
۱- تهيه نهال سالم از نهالستان‌هاي عاري از آلودگي به منظور پيشگيري از آلودگي درختان در مناطق غيرالوده.
۲- تمركز بر روي كاهش كانون‌هاي اوليه الودگي با حذف مرتب و مكرر درختان و يا شاخه هاي الوده.
۳- كنترل ناقلين با استفاده از روش هاي مختلف و نگهداري جمعيت پسيل در پايين ترين سطح ممكن.
اعمال موازين و مقررات مؤثر قرنطينه‌اي براي جلوگيري از ورود عامل اين بيماري و يا ناقل به مناطق عاري از آلودگي و مبارزه شيميايي با استفاده از حشره كش‌هاي سيستميك و غيرسيستميك براي كاهش جمعيت پسيل ناقل نيز در چارچوب اصول ياد شده قابل توصيه است.
در صورت مشاهده علائم مشكوك بيماري و يا حشره پسيل در باغ چه بايد كرد؟
در اسرع وقت مراتب را به نزديكترين كلينيك گياه پزشكي و يا واحد حفظ نباتات و در صورت امكان به نزديكترين ايستگاه و يا مركز تحقيقات كشاورزي اطلاع دهيد.
در صورت نياز به اطلاعات بيشتر به كجا بايد مراجعه كرد؟
مؤسسات و مراكز زير مراجع اصلي و پاسخگوي سوال‌هاي هموطنان گرامي در زمينه اين بيماري هستند. مؤسسه تحقيقات گياهپزشكي كشور مؤسسه تحقيقات مركبات، سازمان حفظ نباتات، مراكز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استانها و كلينيك گياه پزشكي به عنوان محل هاي مراجعه معرفي مي‌شوند.